گنبد سلطانیه :  

زمین طبیعی سلطانیه فشرده و یکپارچه متشکل از مواد آهکی و خاک رس و خرده سنگهای کوچک (حداکثر       35سانتی متر) است. این ویژگی سبب شده تا زیر پای گنبد محکم و سفت شود. ا ز علل پایداری در مقابل  عوامل تخریبی مختلف همین یکپارچگی زمین است.

   ساختمان سلطانیه بر روی یک نقشه هشت ضلعی بنا شده است که طول هر ضلع آن 17 متر و فاصله میان وجوه خارجی آن 42 متر و ضخامت بنا حدود 40/7 متر است. بر هر وجه در داخل، یک ایوان قرار گرفته که در طبقه همکف به شکل هشت ایوان (چهار ایوان بزرگ و چهار ایوان کوچک) مشخص است و در بالا دارای یک طبقه دیگر است که به فضای داخلی مشرف است. قوس ایوان ها در این فضا پنج او هفت تند است، در منتهی الیه این قوس ها کتیبه هایی با متن احادیث نبوی در آن نوشته شده و سپس مقرنس کاری زیبایی که وظیفه ترمبه ها بر آن محول شده پلان هشت ضلعی را به دایره تبدیل نموده و زمینه اجرای گنبد را فراهم آورده است.

ساخت گنبد به گونه ای است که در نمای خارجی دو طبقه و از داخل سه طبقه به نظر می رسد، این بنا در جهات اصلی جغرافیایی احداث شده و در ضلع جنوبی آن بنای الحاقی تربت خانه و در زیر تربت خانه، سردابه که متشکل از فضاهای متعدد است، قرار دارد.

در مورد هشت وجهی بودن آن برخی معتقدند انتخاب طرح هشت ضلعی از روی محاسبات تجربه شده معماری و به خاطر مرکزیت ایستایی در نظر گرفته شده است. ولی برخی دیگر از پژوهشگران بر این اعتقادند که طرح وجوه مثمن گنبد تنها به سبب ایستایی آن نیست بلکه احتمالاً دارای این مضمون و کنایه از عرش الهی است، که بر اساس احادیث، هشت ملک آن را حمل می کنند.

طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضاهای این بنا تقارن برگرد یک محور است که امتداد آن به طرف قبله متوجه است.

معبد داش کسن :

   بنایی صخره‌ای است که در حاشیه روستای ویر در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر تاریخی سلطانیه زنجان واقع شده است.

   معبد سنگی داش کسن در ایران بی نظیر است. معبدی است با طرح اژدها که وقتی گردشگران آن را می بینند تصور می کنند با معبدی چینی روبرو هستند (چین ایران)؛ اما این اثر تاریخی یادگاری از دوره ایلخانیان است. بنایی صخره ای در زنجان. این بنا به دو نقش برجسته اژدها و چند محراب اسلامی در دو سمت آن و به قرینه یکدیگر مزین است. نمونه‌های مشابه نقش‌های اژدهای آن در جای دیگری از ایران دیده نمی‌شود. طبق نظر برخی باستان شناسان، قدمت این معبد به قبل از اسلام می‌رسد که در زمان ایلخانان نقوشی از جمله اژدها بر آن افزوده شده‌است^[شکل گیری این معبد پس از مرگارغونشاه با پشتکارالحای خاتون، خواهر سلطان محمد خدابنده آغاز شدولی به پایان نرسید.از نظر نقشه و نقوش تزیینی یکی از باارزش ترین نمونه‌های معماری صخره‌ای در تاریخ معماری ایران به شمار می‌رود. در این معبدنقوشی از هنر چینی به کار رفته‌است. نقش های اژدها به طول ۵ متر و عرض ۱٫۵ متر بزرگ ترین نقوش تزیینی این معبد است. دیگر نقوش تزینی این معبد، طاقچه‌های فاخری است که در ضلع شرقی و غربی معبد در کنار نقوش اژدها کنده شده‌اند. این طاقچه‌ها مقرنس کاری زیبایی دارد. همچنین نقوش اسلیمی  که ماهرانه تراشیده شده‌اند با طرح‌های متنوع در آن دیده می‌شود. در ساخت این معبد تقارن طولی در نظر بوده و این تقارن در کلیه بخش های معبد به چشم می‌خورد.معبد تاریخی داش کسن از سمت شمال به دشت سلطانیه و بنای تاریخی آرامگاه سلطان محمد خدابنده اشراف دارد. این معبد در کنار شهر قدیم سلطانیه با گنبد رفیع آن، آرامگاه چلبی اوغلو و آرامگاه ملاحسن کاشی، در مجموع محور فرهنگی تاریخی سلطانیه را تشکیل می‌دهد.راه رسیدن به معبد در سال ۱۳۸۹ زیرسازی شده و تا خود معبد راهی خاکی اما صاف و ماشین رو است. در طی مسیر تابلوها نشان دهنده راه هستند و نیز امکانات رفاهی برای گذراندن شب نیز کم و بیش فراهم شده است. کوچک و نمازخانه نیز وجود دارد که نگهبان معبد در.

این معبد در میان گردشگران به «معبد اژدها» هم مشهور است.در حال حاضر آثار زیادی از شکل نخست این معبد باقی نمانده و تنها سنگ‌های بزرگ و پراکنده در گوشه کنار معبد دیده می‌شود. محدوده معبد اژدها مستطیلی و به ابعاد تقریبی ۱۰۰ متر در ۵۰ متر است که یک قسمت از آن به واسطه حفاری در تپه ایجاد شده‌است. معبد در دامنه تپه‌ای قرار داشته و مشرف به دشت های وسیع و زیبایی است.مجموعه تاریخی داش کسن مرکب از ایوان‌ها، نقوش برجسته و محوطه‌های باستانی است که در جهات مختلف به ویژه نقش حجاری شده اژدها، منحصر به فرد و قابل توجه‌ است. آثار به جای مانده در محل این احتمال را قوت می‌بخشد که ایلخان مغول "ارغون" پیش از گرایش به دین اسلام، اقدام به ساخت این معبد نموده‌است. تاثیر متقابل ایران و چین در این مکان مشهود است و تلفیق طرح‌های اسلیمی و نقش اژدها این موضوع را متذکر می‌شود.

مقبره چلپی اوغلو  :

قبره چلپی اوغلی مربوط به دوره ایلخانی است و در سلطانیه، جنوب غربی شهر زنجان واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۶۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حسام الدین حسن چلبی اورموی (چلبی اوغلو) (به ترکی: Hüsamettin Çelebi) از عارفان و ارباب طریقت و از جمله اخی‌ها و فتیان که از سال ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری قمری مصاحب و همنشین مولوی بود

و بوجود آمدن مثنوی معنوی یادگار این دوره‌است و حتی نظم کتاب شریف مثنوی به درخواست او صورت گرفت اما قبل از آغاز نظم دفتر دوم زوجه حسام الدین وفات یافت و مولانا هم پسر جوانش علاءالدین محمد را که سی و شش سال داشت از دست داد و از شدت تأثر به جنازه او حاضر نشد.

درست است که بین علاءالدین با پدر دراین ایّام اختلافاتی وجود داشت اما بدون شک این اختلافات مانع از تأثر شدید پدر در مرگ فرزند نشد. به این ترتیب مدت دو سال نظم مثنوی متوقف شد و در سال ۶۶۲ هجری قمری مجدداً آغاز شد. همچنین آورده‌اند که از حضرت خداوندگار (مولانا) سؤال کردند که از این سه خلیفه و نایب کدامین اختیار است؟  فرمود: مولانا شمس الدین به مثابت آفتاب است و شیخ صلاح الدین درمرتبه ماه است و حسام الدین چلبی میانشان ستاره ایست روشن و رهنما. وی در سال ۶۸۳ درگذشت. آرامگاه او در نزدیکی گنبد سلطانیه استان زنجان قرار دارد.

مقبره ملا حسن کاشی :

مقبره ملاحسن در مغرب سلطانیه و در سه کیلومتری آن قرار دارد که احتمالا" " در دوران سلطنت سلطان محمد خدابنده ، یا به طور کلی در دورانمغول جزو پایتخت یعنی سلطانیه بوده است . اما در حال حاضر تک بنای زیبای مقبره در دشت پهناور خود نمائی می کند . در مورد تاریخ بنای مقبره ملاحسن شیرازی چند نظریه وجود دارد :

عده ای آن را از بناهای زمان صفویه می دانند و عده ای نیز آنرا به اوائل قرن هشتم و آغاز دوره صفویه نسب می دهند . بهر صورت بنای نامبرده بعلت طرح خاص و منحصر به فرد خود بی اندازه مورد توجه با ستانشناسان و محققین می باشد. مقبره ملاحسن شیرازی به شکل کثیر الاضلاع هشت ضلعی است که چهار ضلع بزرگ آن به طول 30/8 متر و چهار ضلع کوچک به طول 75/5 متر است . 
اضلاع بزرگ دارای ایوانهای وسیع بااضلاع کوچک ، دارای ایوانی دو طبقه که با ساختن طاقهای کوتاهتری بوجود آمده است .
بوسیله دو پلکانی که از ایوانهای بزرگ شرق و غرب آغاز می شود می توان به ایوانهای فوقانی راه یافت . پلکانهای چهارگانه فقط جهت صعود ارتباط با غرفات فوقانی ساخته شده اند . بر بالای این تراسها می توان مناظر دشت سرسبز را بخوبی مشاهده کرد . اضلاع هشت گانه بوسیله راهروی کوچکی با طاق کوتاه به طول و عرض 5/1 × 75/0 متر بهم متصل می شود .
دهنه ایوانهای بزرگ 5/4 متر و دهنه ایوانهای کوچک 5/3 متر می باشد و قریب 5/0 متر از سطح دشت بلندتر است . قسمت داخلی مقبره به شکل مربع به ضلع تقریبا" 6 متر است که چهار طرف توسط چهار درگاه بزرگ به ایوانها ارتباط پیدا می کند . در طرفین در گاههای دو طاقچه مستطیل شکل به چشم می خورد . که احتمالا " جای روشن کردن شمع بوده است . در ضلع رو به قبله بجای محراب که کاملا"‌از بین رفته در گاهی قرار دارد.

در دوران فتحعلی شاه و حکومت پسرش عبدالله میرزا در زنجان ، این بقعه تعمیر و اشعاری بخط نستعلیق در داخل گنبد هر کتیبه ای گچبری شده است . این کتیبه شامل یک نوار تزئینی با کادرهای جالب مساوی هم است که دور تا دور داخل و محل اتصال گنبد بنا مشاهده می شود . ظاهرا" این قطعه شعر ناتمام مانده و چند بیت هم در میان قطعه خوانده نشده است .
در ساختن داخل گنبد ظرافت خارق العاده بکار رفته است و گچبری های جالبی شامل مقرنس های گچی و شمسه هائی برنگ قرمز بسیار زیبا سطح داخل گنبد را پوشانده است . بر بالای ورودی بقعه ، پنجره بزرگی به چشم می خورد که نور داخل بقعه را تامین می کند . مقبره ملاحسن دارای گنبدی شلجمی سه پوش است که در معماری قدیم ایران سابقه نداشته است . گنبد داخلی که دارای تزئینات گچبری است بوسیله تیرهای چوبی به گنبد میانی وصل گردیده است . گنبد اخیر اندکی به ضخامت یک آجر ساخته شده است . گنبد سوم یا گنبد خارجی که دارای فرم بسیار زیبائی است دو گنبد زیرین را می پوشاند . تزئینات گنبد شامل معقلی های پرکار درگریو گنبد و کاشیکاری های فیروزه ای بسیار ارزنده است . بدین ترتیب گریو یا گردنی گنبد دارای چهار بخش تزئینی است :‌ بخش اول :‌در بخش تحتانی معقلی های جالبی از تلفیق آجر و کاشی فیروزه ای دیده می شود . 
 بخش دوم :‌ کتیبه معقلی زیبای دور گنبد با عبارات الله و محمد و علی و عبارات دیگر از کاشی فیروزه ای در متن آجر است .
بخش سوم : در این بخش تزئینات معقلی هفت و هشت ( زیگزاک ) جلب توجه می کند .
بخش چهارم : بخش فوقانی و زیر کاسه گنبد را نره کاستی هائی به صورت عمودی تزئین می کند . ناگفته نماند که در آجر های تحتانی گنبد دو بیت خط نستعلیق نوشته :
 اشک جنت شد به یمن دولت طهماسب شاه
تربت کاشی که آمد خاک مشک آبش گلاب
خواستم تاریخ اتمامش بدانم       عقل گفت
سال تاریخش همان از "‌رشک جنت "‌ کن حساب
در دو طرف گنبد دو بیت شعر بچشم می خورد که نام معمار و بنای تعمیر کننده عمارت که پدر و پسرند  نوشته شده است .

بود امیدوار از لطف غفار                                                        محب شاه دین فتحی معمار

خاک سنگ ره ولی خدا                                                        ابن فتحی   محمد بنا

در حفاری داخل مقبره ، محوطه ای با دیواره های سنگی منظم پیدا شد که در داخل آن قبر مستطیل شکلی به ابعاد 80/3 × 90/3 متر کشف شد که سه قسمت شمال و شرق و غرب با سنگهای سبز رنگ حجاری شده بنا گردیده است . ضمنا"‌مقداری سنگهای سبز رنگ نیز در صحن داخلی مقبره بدست آمد که دارای نوشته می باشد .

در میان سنگ های مکشوفه قطعه سنگی وجود دارد که تمام قسمت های آن دارای خط نوشته است و نقش محراب بر روی آن حک گردیده و در پشت سنگ علامتی بشکل قیچی بچشم می خورد . با وجود اینکه از لحاظ طرح ساختمانی مقبره منحصر به فرد می باشد . معذالک از لحاظ تزئینات خیلی غنی نبوده است . اما نباید فراموش نمود که روی اولین قشر پوشش تزئینات قدیمی بدست آمده است . به نظر می آید که مقبره مذکور حداقل سه بار مرمت شده است که مهمترین آن همراه با تزئینات گچبری اطراف مقبره در زمان فتحعلی شاه قاجار صورت گرفته است . بنا به طور کلی دارای اسکلت استوار و پی های محکم است که به عمق بیش از یک متر در خاک ، رس ، آهک قرار دارد .
در گذشته دیوار ایوانها دارای قابهائی بوده که کاشیهای تزئینی داشته است و در حال حاضر خالی از تزئین می باشد . در گنبد خارجی شکاف بزرگی بوجود آمده است . که توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی تعمیر و مرمت شده است .
در فاصله صد قدمی این مقبره ، باقیمانده بنای بسیار جالبی با تزئینات معقلی زیبا بچشم می خورد که به گفته اهالی محل ، مجموعه ، خانه ملاحسن و خانقاه وی بوده است .
ولی آنچه مسلم است این است که بنای مخروبه فوق الذکر سردر ورودی بنا بوده و به طور کلی چنین بنظر می رسد که خانه و مقبره قسمتی از باغ بسیار بزرگ و عمارت دیگر بوده است . این سردر دارای تزئینات معقلی مرکب از کاشیهای کوچک زرد ، فیروزه ای و مشکی در متن آجر است .
هر دو جرز طرفین از پائین تا بالا کتیبه ای بخط بنائی بچشم می خورد که کلمه  ( علی )  را مکررا با کاشی های فیروزه ای در متن آجر بر آن نوشته اند . در طرفین این سر در طاقنمائی تعبیه شده است . که دارای دو کتیبه بخط بنائی است :
الف )‌ در سطح طاقنما طرح مربع شکل با عبارت الله و محمود علی ،‌با کاشی فیروزه ای برمتن آجر .
ب ‌  )‌ کتیبه ای به رنگ سیاه در متن آجر با عبارت لا الله الا الله که در اطراف طاق طاقنما بچشم می خورد .
حفاری هائی که در محوطه بیرون مقبره ملاحسن کاشی صورت گرفته است ، یک خیابان سنگ فرش ظاهر گردید که طول آن 50/95 متر و عرض آن  5 متر می باشد که قبلا" با سنگهای قلوه ای مفروش گردیده است . این خیابان سردر بزرگ محوطه را به مقبره ملاحسن متصل می سازد .

شاه بلاغی:

شاه بلاغی سلطانیه چشمه ای جوشان است که در 9کیلومتری

 خروجی سلطا نیه  ، قیدار قرار گرفته است.

سا لیان دراز است که مردم سلطانیه وروستاهای اطراف آن از این

 چشمه بعنوان آب  آشا میدنی وکشاورزی استفاده می کنند.

شهرداری سلطانیه در اقدامی توریستی وگردشی در زیبا سازی آن

نقش ارزنده ای داشته است .