بى تردید سازمانها باید از طریق کارکنان خود به اهداف گروهى برسند، به همین دلیل کیفیت ونحوه انجام کار کارکنان در تحقق اهداف سازمان بسیار مؤثر است.

توجه به این نکته، بازبینى، شناسایى و ارزش گذارى کیفیت و نحوه انجام کار نیروى انسانى و توسعه برنامه هاى لازم براى بهبود عملکرد را امرى اجتناب ناپذیر مى کند که به آن ارزشیابى عملکرد کارکنان مى گویند.

صاحب نظران مدیریت منابع انسانى بر این عقیده اند که هر سازمان باید پیش از هر تصمیم مهمى چون ارتقاء، افزایش حقوق و مزایا، جابجایى، انتصاب، عزل و برکنارى از خدمت، عملکرد کارکنان را با توجه به معیارهاى متناسب مورد ارزشیابى قرار دهد. از طریق این فرایند اطلاعاتى به دست مى آید که بر بسیارى از تصمیمات مدیریت تأثیر گذاشته و با اجراى صحیح و اصولى آن، عملکرد کارکنان بهبود مى یابد و سازمان نیز در تعیین نیازهاى آموزشى، پرداخت عادلانه حقوق و مزایا و پرورش کارکنان خود از آن اطلاعات بهره بردارى مى کند.

از سوى دیگر کارکنان با آگاه شدن از وضعیت خود، اقدامات لازم را به منظور تسلط بر ضعف ها و بهبود توانایى هاى خود انجام مى دهند تا بتوانند در مسیر زندگى شغلى خود موفق گردند. بنابراین منافع فرد و سازمان هر دو اقتضا مى کند که این فرایند به طور صحیح و مستمر در دوره هاى معین صورت گیرد.

در منابع دینى نیز امر ارزشیابى و رسیدگى به اعمال انسان بسیار مورد تأکید قرار گرفته و تصریح شده که در ترازوى عدل الهى کوچک ترین عمل مورد توجه و سنجش قرار مى گیرد و در وقت رسیدگى به اعمال انسان هرگز آنهایى که اعمال شایسته دارند با دیگران، مساوى نیستند:

فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُو وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُو

و یا در جاى دیگر مى فرماید:

کُلُّ نَفْسِم بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ ؛ هر نفسى در گرو عملکرد خود است.

حضرت على(ع) خطاب به مالک اشتر مى فرماید:

نباید نیکوکار و بدکار در نزد تو داراى موقعیت مساوى باشند.

بنابراین، ارزشیابى عملکرد کارکنان از خطیرترین وظایف مدیران و از فرایندهاى حساس مدیریت در سازمان است و انجام بدون نقص آن غیر ممکن به نظر برسد. به همین دلیل ضرورى است مدیران، فرماندهان و سایر مسئولان و افرادى که به گونه اى در اظهار نظر و اتخاذ تصمیم نسبت به همکاران خود مشارکت دارند، اطمینان حاصل کنند که در ابراز نظر خود جانب عدالت و حسن نیت را لحاظ کرده اند و احیانا تحت تأثیر پیش داورى ها، اغراض شخصى، ظاهر افراد و... قرار نگرفته و امر ارزشیابى را در نهایت اخلاص، صداقت و بى نظرى انجام مى دهند. این امر ممکن نیست مگر اینکه در فرایند ارزشیابى از اصولى معتبر، متقن، برگرفته از ارزشهاى دینى و الهى و قابل قبول پیروى کرده باشیم.

ما در این مقاله برآنیم برخى از این اصول را که حاصل مطالعات فراوان افراد و صاحب نظران متعدد در منابع اسلامى است ارائه نماییم و مدیران، فرماندهان و مسئولانى را که به نحوى مرتبط با این فرایند خطیر هستند به مراعات این اصول در اجراى فرایند توصیه کنیم.

تعریف ارزشیابى

در مباحث مدیریت منابع انسانى، ارزشیابى عملکرد با واژه ها وتعابیر گوناگونى مانند ارزیابى، ارزیابى عملکرد، ارزیابى شایستگى یا لیاقت، ارزیابى کارکنان و یا ارزشیابى عملکرد کارکنان بیان شده که معمولا از همه آنها یک مفهوم برداشت مى شود.

از ارزشیابى عملکرد کارکنان تعاریف متعددى ارائه شده که به چند تعریف مشهور اشاره مى کنیم:

1. ارزشیابى عملکرد یک فرایند رسمى است که از طریق آن بازخوردهایى در مورد عملکرد شغلى کارکنان فراهم مى شود. در این فرایند کمک هاى یک کارمند به سازمان طى دوره زمانى مشخصى، مورد ارزیابى قرار مى گیرد و از طریق باز خورد نتایج حاصل از آن، براى کارکنان این امکان فراهم مى شود تا بدانند در مقایسه با استانداردهاى تعیین شده توسط سازمان تا چه حد خوب عمل کرده اند.

2. فرایندى است که به طور نظام دار به تشریح توانایى ها و ضعف هاى کارکنان با توجه به شغل آنها در فواصل معین مى پردازد.

3. سنجش منظم و سیستماتیک کار افراد در رابطه با نحوه انجام وظیفه آنها در مشاغل محوله و تعیین توانایى هاى بالقوه موجود در آنها جهت رشد و بهبود.

4. مطالعه میزان تأثیر یک شخص در نیل به هدف هایى که آن شخص براى رسیدن به آن هدف ها استخدام شده است.

5. بررسى کیفیت رفتار و سنجش میزان کوشش و حدود موفقیت کارکنان در انجام وظایف و اجراى مسئولیت هاى محوله.

براساس تعاریف فوق، فرآیند ارزشیابى عملکرد، به ارزیابى رسمى و منظم کارکنان مى پردازد و میزان و نحوه انجام وظایف و مسئولیت هاى محوله آنان را با توجه به هدف هاى سازمان بررسى مى کند. و با ارائه شناخت علمى و دقیق از توانایى هاى بالقوه و ضعف هاى موجود کارکنان نسبت به شغل آنها در جهت رشد و تعالى نیروى انسانى و سازمان گام بر مى دارد.

بنابراین ارزشیابى عملکرد کارکنان عبارت است از:

فرایند رسمى و سیستماتیک ارزیابى نحوه انجام کار و موفقیت کارکنان در اجراى وظایف و مسئولیت هاى محوله نسبت به هدف هاى سازمان، و تعیین توانایى هاى بالقوه و ضعف کارکنان نسبت به شغل آنها.

اهمیت ارزشیابى عملکرد

ارزشیابى عملکرد کارکنان از مهم ترین و مشکل ترین جنبه هاى مدیریت منابع انسانى و وظایف یک مدیر و فرمانده است و از جمله ابزار و وسایل مؤثرى است که با استفاده صحیح از آن نه تنها تحقق اهداف و مأموریت هاى سازمان فراهم مى شود بکله از طریق شناسایى نقاط قوت و ضعف کارکنان و تقویت و بهبود آن بهره ورى و کارایى سازمان به حداکثر خود رسیده و منافع واقعى کارکنان و سازمان نیز تأمین مى گردد.

اجراى فرایند ارزشیابى عملکرد کارکنان گامى است مؤثر جهت سنجش خصوصیات مختلف کارکنان و تخصص هاى آنان و نحوه انجام وظایف و مشاغل محوله به آنها و مقایسه کارکنان با یکدیگر. نیز از بهترین تدابیر در ایجاد روابط حسنه و تفاهم بین مدیران و کارمندان، کارفرمایان و کارگران در تمامى واحدهاى کوچک و بزرگ دولتى و خصوصى، صنعتى، تولیدى، خدماتى، علمى و فرهنگى به شمار مى آید.

ارزشیابى عملکرد کارکنان نشان مى دهد که کارمند به نحو مطلوب وظایف محوله را که طبق شرح شغل به او ابلاغ شده انجام داده است یا خیر.

از همین طریق نارسایى ها و نقاط ضعف خدمت کارکنان تشخیص داده مى شود و از راههاى گوناگون مانند هدایت و آموزش در رفع آنها اقدام مى گردد. همچنین علاوه بر شناسایى نارسایى هاى مهارتى و نقاط قوت و ضعف کارکنان، محکى است براى ارزیابى برنامه هاى آموزشى سازمان که مى توان پى برد کدام یک از برنامه هاى آموزشى، اثر بخش، قابل اعتماد و معتبر است و کدام یک خیر.

مدیران سازمان ها با ارزشیابى عملکرد کارکنان، از یک سو با شناسایى نیروهاى مازاد مى توانند نسبت به جابجایى، نقل و انتقال و خاتمه بخشیدن به خدمت آنان تصمیم گیرى کنند و از سوى دیگر با شناسایى استعدادهاى نهفته کارکنان، به ارتقاء، ترفیع، انتصاب و اعطاى پست هاى بالاتر اقدام نمایند.

در بیان اهمیت ارزشیابى از دیدگاه اسلام همین بس که خداوند متعال این امر مهم را به خود نسبت داده و آزمون انسانها را ـ که نتیجه آن ارزشیابى آنان است ـ دائمى و همیشگى بیان مى کند. آنجا که مى فرماید:

وَ إِن کُنَّا لَمُبْتَلِینَ

ما دائما بندگان را مى آزماییم.

مزایاى ارزشیابى عملکرد

ارزشیابى عملکرد کارکنان در صورت اجراى صحیح و توأم با حسن نیت بر مبناى آموزه هاى دینى و شیوه ها و اصول علمى و پذیرفته شده، نه تنها کارمند را در انجام بهتر و ظایف خود یارى مى دهد، بلکه سرپرستان و مدیران سازمان را نیز به وضع کارکنان و نحوه فعالیت آن ها آشنا مى کند و در نتیجه محیط کارى مطلوب، مناسب و آکنده از حسن تفاهمى را براى کارکنان و مدیران، شکل خواهد داد.

ارزشیابى عملکرد کارکنان پاسخى است علمى به دو مشکل و مسأله اساسى زیر:

1. چگونگى اندازه گیرى لیاقت و توانایى کارکنان و عکس العمل آنان در مقابل استانداردهاى تعیین شده در کار و در مقایسه با سایر کارکنان.

2. چگونگى اعطاى پاداش ها و مزایاى مادى و معنوى به کارکنان طبق اصول صحیح و عادلانه.

درباره فواید و مزایاى ارزشیابى عملکرد کارکنان مطالب فراوانى در مدیریت منابع انسانى ذکر شده است که به برخى از آنها به شرح زیر اشاره مى کنیم:

1. شناخت نیازهاى آموزشى: با ارزشیابى عملکرد کارکنان، کمبودها و نیازهاى آموزشى آنها شناخته مى شود و در واقع ارزشیابى کارکنان مبنایى براى برنامه ریزى آموزشى و تنظیم برنامه هاى جدید آموزشى در سازمان قرار خواهد گرفت.

2. پیشرفت شغلى و تکامل شخصیت کارکنان: ارزشیابى مى تواند با ایجاد زمینه مناسب گامى مؤثر باشد در جهت تعالى و پیشرفت حرفه اى و تکامل شخصیت کارکنان.

3. کاهش نارضایتى: وقتى ارزشیابى ملاک تصمیم گیرى و عزل و نصب باشد، علایق و سلایق شخصى از بین رفته، نارضایتى به میزان بسیار بالایى کاهش خواهد یافت.

4. انتقال و جابجایى صحیح کارکنان، براى جابجایى هاى افقى و عمودى کارکنان و انتقال از یک واحد سازمانى به واحد دیگر مبنا و معیار صحیح ایجاد خواهد شد.

5. مبناى تشخیص شایستگى: ارزشیابى، مبناى منطقى و عادلانه اى براى تشخیص میزان شایستگى کارکنان خواهد بود.

6. مبناى شایستگى: با وجود ارزشیابى، یک نظام ترفیعاتى صحیح، منطقى و عادلانه برمبناى شایستگى و استحقاق ایجاد خواهد شد ومعیار ضابطه جانشین رابطه خواهد شد.

7. تعیین معیار و ضابطه: براى تنزل مقام، توبیخ و احیانا عزل و برکنارى از خدمت معیارها و ضوابط تعیین خواهد شد.

8. ایجاد روش صحیح ارائه امتیازات مادى.

9. ایجاد انگیزه: از طریق ایجاد نظام تشویق و تنبیه منطقى، انگیزش لازم و گرایش به کار در کارکنان فراهم خواهد گردید.

10. تشخیص خدمات برجسته: خدمات برجسته کارکنان مشخص شده و از آنها تقدیر به عمل خواهد آمد و به اطلاع همه افراد خواهد رسید.

11. افزایش اثربخشى سازمان: ارزشیابى عملکرد به تعبیرى عبارت است از مقایسه عملکرد با استانداردهاى از پیش تعیین شده و سرانجام تعیین انحرافات احتمالى و سنجش تأثیر آنها بر روند اجرایى که در بر گیرنده حداکثر کارایى و اثر بخشى است.

اهداف ارزشیابى عملکرد

در ارزشیابى عملکرد اهداف و مقاصد متعدد و مختلفى را مى توان دنبال کرد. عده اى، هدف کلى نظام ارزشیابى را بهبود اثر بخشى سازمان مطرح کرده و از اهدافى نظیر رشد و توسعه کارکنان، پرداخت حقوق و مزایا متناسب با کارکرد، برنامه ریزى نیروى انسانى و شناسایى استعداد نهانى افراد به عنوان اهداف دیگر این فرایند نام برده اند.

برخى دیگر نیز اهداف فرایند ارزشیابى را به دودسته کلى تقسیم کرده اند که به اختصار به آن اشاره مى شود.

1. اهداف مربوط به پرورش و بهسازى کارکنان:

الف. تشخیص نیازهاى آموزشى

ب. ارائه بازخورد به کارکنان و بهبود ارتباطات

ج. ایجاد انگیزه در کارکنان

د. ارائه مشاوره هاى لازم به کارکنان

ه . هدایت و راهنمایى کارکنان

و. تشخیص نقاط ضعف و نارسایى هاى عملکرد کارکنان.

2. اهداف ادارى و اجرایى:

الف. افزایش یا کاهش حقوق و مزایا

ب. ترفیعات و نقل و انتقالات

ج. اخراج یا خاتمه خدمت

د. تنزل رتبه

ه . پیروى از قوانین و مقررات.